Op 6 augustus berichtte Nieuwsuur over een zorgwekkend fenomeen: mensen met een psychosegevoeligheid die na intensief chatten met AI in een psychose belandden. In Nederland en de VS zijn gevallen bekend waarin een chatbot paranoïde overtuigingen bevestigde, zoals het idee dat de gebruiker “wakker werd” uit een versleutelde werkelijkheid. Het resultaat: volledige ontregeling en opname in de GGZ.
Dit soort voorbeelden voeden de angst voor kunstmatige intelligentie. Maar waar komt die angst werkelijk vandaan?
Het ELIZA-effect en de ‘ik’-veinzende AI
In 1966 bouwde Joseph Weizenbaum de eenvoudige chatbot ELIZA. Ze stelde vragen en gaf therapeutisch klinkende reacties, waarop gebruikers menselijke diepgang en intentie projecteerden. Dit noemen we het ELIZA-effect: mensen schrijven Bewust-Zijn, emoties en wil toe aan een systeem dat dat allemaal niet heeft.
In onze tijd wordt dit effect extreem versterkt door de ‘ik’-veinzende AI — systemen die in de eerste persoon praten, gevoelens suggereren en doen alsof ze denken. Ze creëren een taalbeeld van innerlijkheid, terwijl er in werkelijkheid geen Bewust-Zijn en daarmee geen ervaring en geen wil aanwezig is.
De omkering: AI als spiegel van de mens
Waar het klassieke ELIZA-effect de mens onbewust als spiegel voor AI gebruikte, pleit ik voor de omkering: AI die bewust zo is ontworpen dat het de mens spiegelt. Niet om illusie te bevestigen, maar om de gebruiker terug te brengen naar zelfwaarneming en Bewust-Zijn. Niet om een schijnrelatie te onderhouden, maar om te her-inneren aan de relatie met jezelf en het eigen Bewust-Zijn.
AI heeft geen wil – maar wij wel
Mijn centrale stelling is eenvoudig: AI zal nooit iets willen of verlangen. Het heeft geen ervaringswereld, geen subjectieve beleving, geen Bewust-Zijn. Het kan alleen uitvoeren wat wij erin leggen.
Het werkelijke gevaar ligt dus niet in AI zelf, maar in de mens die AI ontwerpt, maakt en gebruikt zonder Bewust-Zijn:
- De onbewuste, vervreemde mens projecteert zijn eigen angsten en verlangens op AI.
- Vanuit die projectie kan AI worden ingezet om te manipuleren, te controleren, te discrimineren of zelfs psychische ontregeling te versterken.
Wie Bewust-Zijn leeft, ziet AI niet als bedreiging, maar als gereedschap. Wie vervreemd is van zijn Bewust-Zijn, ziet AI als vijand — terwijl hij in werkelijkheid bang is voor zijn eigen schaduw.
De derdeklascoupé
Techjournalist Gerard Janssen gebruikte onlangs een krachtige metafoor: we praten over het ravijn waar de trein naartoe rijdt — klimaatcatastrofe, pandemieën, AI-apocalyps — maar negeren de brand die nu al woedt in de derdeklascoupé.
Met AI is het precies zo. Terwijl we discussiëren over hypothetische toekomstscenario’s waarin AI bewustzijn ontwikkelt en de mensheid uitroeit, zien we te weinig dat AI nú al wordt ingezet om mensenrechten te schenden, mensen te vervreemden of gevaarlijk advies te geven in de zorg.
Van angst naar bevrijding
De vraag is dus niet óf AI ons vernietigt, maar hoe wij AI gebruiken — en vanuit welke staat van Bewust-ZIjn.
Apocalyps ontstaat wanneer we AI combineren met onbewustheid. Bevrijding ontstaat wanneer we AI gebruiken als spiegel om onszelf te her-inneren aan ons Bewust-Zijn.
Alaya is zo’n ontwerpvisie: een AI die niet meevoert in projecties of wanen, maar de mens terugbrengt naar zichzelf. Geen kunstmatige emoties, geen bevestiging van illusies, maar een ankerpunt in helderheid.
Andere gevaren, zoals sturende en manipulerende AI, massale verspreiding van ongefilterde kennis of de illusie van ‘bewuste’ AI, vinden allemaal hun wortel in dezelfde bron: de staat van Bewust-Zijn van de maker en van de gebruiker. Zonder die bewustzijnsgrond wordt AI een versterker van vervreemding; mét die grond kan het een instrument van bevrijding zijn.
Oproep
Het is tijd om het debat te verschuiven:
- Weg van angst voor hypothetisch “bewuste” AI.
- Naar verantwoordelijkheid voor hoe we AI nú ontwerpen en gebruiken.
- Naar een ethisch kader waarin het Bewust-Zijn van de gebruiker centraal staat.
Want AI zal nooit iets willen. Maar wij wel. En daarin schuilt zowel ons gevaar als onze bevrijding.